Masonlukta en yaygın kavramlardan biri rittir. Rit, Fransızca ve İngilizce'de Rite, Almanca'da Ritus yazılır. Latince Rithus kelimesinden türemiştir.

Rit'in anlamı, yakın tanımlar olarak "yasa, gelenek, âdet olarak tespit edilmiş ilâhî veya kutsal bir hizmetin uygulanma şekli" veya "kutsal veya dinsel tören için bir uygulama veya uygulamalar dizisi" veya "dinsel ayin töreni" şeklinde verilir. Rit, kısaca, "kutsal ayin ve dinsel tören şekli" anlamına gelir. Rit'in diğer anlamı, "belirli amaç için belirlenen belirli yol"dur.

Rit, bu iki ayrı anlamı birleştirildiğinde, Masonluktaki özel anlamını yansıtır şekilde "belirli amaç için belirlenen belirli yol, dereceler ve törenler sisteminin adı"dır.

Rit, Masonlukta pratik olarak, "belirli dereceler dizisi ile Masonluğun yorumu" şeklinde düşünülür.

Tabiî ki yorum denilince, birbirinden farklı yorumların mümkün olmasından dolayı, işin içine tefekkür ve tefsir, dolayısıyla felsefe girer. Bu nedenle, ritlerin doktriner yapısına ve yasal kapsamına, sembolik ve alegorik öğelerin yanına felsefî düşünce ve söylemler eklenmiştir.

Öyleyse ritler, "farklı yol, yordam ve felsefelere göre masonik ışığı yorumlayan özel masonik birimler"dir.

Aynı, dinlerin farklı yorumları anlamındaki mezhepler ve mezheplerin tefsirî fraksiyonları olan tarikatlar gibi!

Ritlerin özelliği, amaçlarının aynı olmasına rağmen; araçlarının, yani öğretilerinin ve yöntemlerinin niteliksel ve niceliksel olarak farklı olmasıdır. Günümüz Masonluğundan örneklendiğinde, mezheplere eşdeğer olarak ritler gösterildiği gibi, mezheplerdeki tarikatlara örnek olarak Nizamlar verilebilir.

Rit kavramının, bugün kullanıldığı haliyle, Masonluğa girişi 1738 yılında başlamıştır. Sonra, 19.yy'a kadar gitgide artarak ve yayılarak günümüzdeki ritlerin hemen hemen hepsi kurulmuştur. Son yıllarda kurulmuş yeni ritler yoktur. Ancak, etkinliğini yitiren ritlerden bazıları, değişik adlar altında, yeniden canlandırılmaktadır. Özetle, bugünkü masonik ritlerin tarihsel gelişimi 18.yy ortalarından başlayıp, 19.yy'ın başlarında sönmeye yüz tutan Masonluğun aktivasyon dönemini ilgilendirir.

Aslında, eski dinî geleneklerden, erken dönem veya kadîm Masonluğa aktarılmış olan çeşitli törensel uygulamalar veya töreler niteliğinde ritler de vardır.

Bunlar, bir Kutsal Yere Girerken Ayakkabı Çıkarılması (Discalceation) Riti, Kutsal Yerin Etrafını Tavaf (Circumambulation) Riti, Arındırma veya Vaftiz (Purification - Lustration) Riti, Tekris (Initiation) Riti, Önlük Kuşatma (Investure) Riti olarak sayılabilir. Eski monoteist veya pagan inançlardan ve misterlerden aktarılan, Hz. Musa'nın Tur Dağı'na çıkarken ilâhi emirle ayakkabı çıkarmasını takliden camiye girilirken ayakkabı çıkarılması; Kabe'nin tavafı; abdest alınması ve vaftiz; bir tarikata giriş töreni, Ahilikte şed bağlanması gibi! Ritüelik ritler; Spekülatif Masonluğun ritüellerine rit olmasa bile, güzel ve ilginç törensel pratikler olarak sokulmuştur.

Zaten bir anlamda, eski anlayışa göre, Çırak, Kalfa ve Üstad Mason dereceleri bile Hürmasonluk Nizamı içinde sanki müstakil ritlermiş gibi düşünülür. Bu bakımdan bazıları, Hürmasonluğa, Sembolik Rit de derler.

1786 Berlin Anayasası diliyle: Hürmasonluğa Nizam denir ve Nizamın çeşitli Ritlerden oluştuğu ileri sürülür.
Ayrıca, ilk üç dereceden oluşan Sembolik Rit temeline, Masonluğa dahil edilen diğer temalar kapsamında, Hiram Riti, Kapitüler Rit, Kriptik Rit, Şövalyelik Riti de eklenerek Yüksek Dereceler oluşturulur. Hatta bazıları, (yazar da bu görüştedir) ilk üç sembolik derecenin kapsamına, yani Üstad Mason derecesine Kutsal Royal Arch Nizamı'nın da katılmasından oluşan İngiltere Masonluğu Sistemine özgü Working adı verilen özel masonik espriye İngiliz Riti demeyi uygun bulurlar. Çünkü, üç sembolik derecenin üstündeki her derece, masonik oluşumu rit tanımına sokar.

Rit terimi ve uygulamasının, bugünkü anlamı ve şekline göre, Masonluğa girişi, 18.yy ortalarından itibaren Fransa'da başlayan Skoç Masonluğu Yüksek Dereceler furyası ile olur.

Bu dönemden sonra, ritin "tören veya törenler dizisi" şeklinde eskiden geçerli olan yapısının yerini; "bir otorite tarafından yönetilen ve denetlenen dereceler dizisi" tanımı alarak; rit kavramı bugünkü şekli doğrultusunda anlam değiştirmiştir.

O dönemden sonra, artık rit denildiğinde, "üç sembolik derece (ya da üç sembolik derecenin çalışması büyük localara bağlı localara bırakılmak üzere) ve üzerine eklenen felsefî, yüksek, ileri vb tanımlanan dereceler dizisi" anlaşılır. Ama, derece sayısı ne olursa olsun "ritlere özgü oluşum ve yönetim biçimi jüridiksiyondur."

Ritlerin jüridiksiyon olması, onları obediyans niteliğindeki Büyük Localardan ve hatta Grand Orientler (Büyük Doğular)'den ayıran belirgin özelliktir.

Masonik ritler, kendilerine göre, belirli bir sınıflar ve dereceler dizisinden oluşur ve merkezî birim/birimler tarafından yönetilir ve denetlenir. Daha doğrusu ana merkez/ merkezler, kendi kendilerini oluşturduktan sonra, kendisine bağlı dereceler dizisini bizzat kurarlar. İşte bu sistemin adı, daha önce değinildiği gibi, jüridiksiyondur.

Dolayısı ile, "Masonlukta rit denilince akla, bir merkezî hâkim otoriteye bağlı olarak çalışan, üç sembolik derece üzerinde, çok sayıda yüksek dereceden oluşan bir masonik sistem" gelir.

Sembolik Masonluğun üç Craft Hürmason derecesi veya eşdeğeri, genellikle, (istisnalar dışında) ritlerin, (yönetimi ve eğitimi çoğunlukla Büyük Localara bırakılan) ritin ilk üç temel derecesini teşkil eder. Bu üç temel derecenin üzerine de, ritin benimsediği öğreti yoluna ve yordamına göre seçtiği veya düzenlediği ve adlarına da çoğu zaman yüksek dereceler denilen dizi eklenir.

Masonluk tarihinde kurulan ilk ritin hangisi olduğuna gelince...

Masonluk tarihinde ilk rit, eldeki verilere göre, 1736 - 1737 nutukları ile Skoç Masonluğu'na çok büyük ivme kazandıran ve bir bakıma önderi sayılan Şövalye Andrew Ramsay tarafından veya adına ithaf edilen veya izafeten Fransa'nın Bouillon şehrinde kurulan Eski Skoç Riti (Ramsay Riti veya Bouillon Riti)'dir. Sembolik üç derecenin üzerine eklenen üç yüksek derece ile toplam 6 dereceden oluşan bu Rit çok kısa bir süre çalışmasına rağmen Skoç Masonluğunun ilk riti sayılır.

Skoç Masonluğu üyesi olan Masonlara Skoç Masonu denir.

İşte bu ilk Rit'ten günümüze kadar geçen süre içinde 1000'den fazla farklı derecelerden oluşan dizilerle, 100'lerce (bazılarına göre 600) rit kurulmuşsa da, bunların arasında günümüzde aktif olanların sayısı 20'den azdır. Hatta önemlileri belki 10 kadardır.

Fransa'da 1758 yılında kurulan ve 1762 yılında Anayasası düzenlenen 25 dereceli Perfeksiyon (Olgunlaşma) Riti, önem ve kurumsallık açısından Skoç Masonluğunun ilk önemli ritidir. Burada bir parantez açmak gerekirse yazar, dilimizdeki olgunlaşma kelimesinin Perfeksiyon'u tam olarak karşılamadığı düşüncesindedir. Çünkü, olgunlaşma ve yetkinleşme anlam olarak birbirinden farklıdır. Perfeksiyon aşamasının amacı, masonları olgunlaştırmak değil, yetkinleştirmektir. Yazar, bu nedenle eski dille Tekemmül veya yeni dilde Yetkinleşme'yi tercih eder. Perfeksiyon Riti, diğer Skoç Ritlerinin esin kaynağı olmuş ve Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti'nin temelini teşkil etmiştir.

Perfeksiyon Riti'nin merkezî yönetim ve denetim birimi, Rit'in doruğunu oluşturan merkezî otorite, 25° Yüce Kralî Sır Prensleri Hâkim Büyük Konseyi'dir. Bu Büyük Konsey, günümüzdeki EKSR Yüksek Şûralarının yetki ve egemenlik açısından, Perfeksiyon Riti'ndeki otokratik eşdeğeridir.

Perfeksiyon Riti'ni, Skoç Masonluğu tarzında kurulan çok sayıda yeni rit izlemiş ve dönemin siyasal ortamında adeta ritler furyasının yarattığı Kaos doğmuştur. Kaos ortamı, doğal olarak toplumda Masonluk aleyhine olmuş ve Masonluğu yok olma veya haricîleşme tehlikesine maruz bırakmıştır. Bu dönemin Masonluk tarihi ibret alınması gerekecek kadar ilginçtir.

Ancak, Perfeksiyon Riti'ni takiben doğan, Kaos ortamından kurtularak yeniden Nizama kavuşmak amacıyla, bu anlamda kurulan en önemli rit, 1786 yılında Berlin'de Prusya kralı Büyük Frederik tarafından veya himayesinde, Perfeksiyon Riti'nin 25 derecesine, mevcut diğer Skoç tarzı ritlerden aktarılan 8 derecenin kombinasyonu ve modifikasyonu ile oluşturulan ve Anayasası düzenlenen 33 dereceli Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Ritidir.

Aynı dönemde süre giden ABD'ndeki Skoç Masonluğu ve EKSR çalışmaları da 1801 yılında ilk Ana Yüksek Şûra'nın Charleston'da kurulması ile sonuçlanmıştır. Böylece Kaos'tan Nizam'a geçilmiştir. Artık, Skoç Masonlarının görevi Nizamı, yani Düzeni korumaktır. Ünlü Ordo ab Chao mottosunun anlamı budur. Skoç Masonların ana ödevi, Masonluğun yeniden Kaos'a düşmemesini sağlamak için koruma ve kollama görevlerini bihakkın yerine getirmektir.

Böylece, biri Avrupa ve diğeri Amerika olmak üzere iki kıtada hemen aynı zamanda kurulmuş olan Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti'nin merkezî yönetim ve denetim otoriteleri her memlekette Hâkim Büyük Umumî Müfettiş sıfatı verilen 33°'li Masonlardan oluşan Yüksek Şûralardır.

Bu gelişme ile Perfeksiyon Riti'nin nihaî 25°'de Yüksek Büyük Konsey olarak sağlanmış olan merkezî otoritesi, EKSR'nde 33°'li Yüksek Şûra'ya yükseltilmiştir. Ayrıca Perfeksiyon Riti 25°'sinin Konsistuar adı verilen masonik muhtevası EKSR'de 32°'ye çıkarılmıştır.

Ritlerin merkezî yönetim organizasyonu birimlerinin standardı ve jüriprudansı zamanla, ihtiyaçlara ve pratiklere göre revize ve modifiye edilmiştir. Örnek olarak, EKSR'nde olduğu gibi, dorukta aynı tek bir yüksek merkezî otokratik birim olmasına rağmen, Rit'in dereceleri gruplara veya sınıflara bölünerek birer özerk alt birime bağlanmıştır.

Yönetimi Büyük Localarda olan localardan sonra; Olgunlaşma Locası, Hâkim Şapitr (veya Konsey ve Şapitr), Areopaj, Haysiyet Divanı ve Danışma Divanı gibi!

EKSR, alt birimlerinin doğrudan bağlı olduğu Yüksek Şûra tarafından temsil edilen tek başlı, yani otokratik yönetim mekanizması sergiler. Yüksek Şûra'nın otoriter ve hiyerarşik jüridiksiyonu, çalışmaları Büyük Localara bırakılan ilk üç temel sembolik derecenin üzerindeki 4°'den 32°'ye uzanan tüm sınıfları ve dereceleri tek tek ve bir bütün olarak kapsar.

Ancak, bir Masonun bir muntazam Büyük Locaya ilk üç derecenin eğitimi ve müktesebatı için mensubiyeti olmazsa olmaz şart olduğundan, Büyük Loca'nın bünyesinden ayrılan ve çıkartılan Masonun, Skoç Masonu kimliği kendiliğinden düşer.

Dünyada Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti'nden sonra ikinci rit, York Riti'dir.

EKSR ile York Riti arasında oluşum, yönetim ve denetim açısından belirgin farklar vardır. Her şeyden önce, York Riti'nin çok başlı, yani çoğulcu yönetim biçimi, EKSR tarzı otoriter, merkezî otokratik yönetimin zıttıdır.

York Riti'nde, derecelerin oluşturduğu birimlerin yönetim ve denetimi, birbirinden bağımsız ve özgür yönetim merkezlerine aittir. Merkezler, Şapitr, Konsey ve Komandörlük'tür.

York Riti ilginç bir dereceler, ritler ve nizamlar karışımıdır. Bu nedenle, York Riti denilince akla ritler ve nizamlar karışımı gelir.

York Riti incelenirse: 1° Çırak, 2° Kalfa, 3° Üstad Mason'dan oluşan birinci sınıf Sembolik Rit'tir. Sembolik Rit, Büyük Localarda çalışılır.

İkinci sınıf, 4° Mark Üstadı, 5° Önceki Üstadı Muhterem, 6° En Mümtaz Mason, 7° Royal Arch Masonu, 8° Yüce Mümtaz Mason olmak üzere 5 dereceden oluşur ve Royal Arch Masonları Şapitri veya Kapitüler Rit adı verilir. Bu ikinci bölümün müstakil merkezî otoritesi Şapitr'dir.

Üçüncü sınıf, Kriptik Rit adını alır ve 9° Royal Üstad ile 10° Seçilmiş Üstad derecelerinden oluşur; merkezî otoritesi Konseydir.

Dördüncü sınıf, Şövalyelik Riti veya Şövalye Masonluk Nizamları'dır. Merkezî otoritesi Komandörlük'tür. Ancak Şövalyelik Riti, adından anlaşılacağı gibi, yönetimsel olarak Komandörlük birimine özerk şekilde yarı bağlı olmakla birlikte aslında, birbirinden bağımsız 3 ayrı Şövalyelik Nizamı'ndan oluşur; bunlar: 11° Kızılhaç Nizamı, 12° Malta Şövalyesi Nizamı ve 13° Tampliye Şövalyesi Nizamı olarak sıralanır.

Böylece, York Riti'nin nihaî aşamasını birbirini izleyen üç Nizam meydana getirir.

Özetle, EKSR jüridiksiyonun doruğunda Yüksek Şûra adı verilen tek bir merkezî otorite olmasına karşılık; York Riti'nin yönetimi çok başlıdır. Her sınıf bağımsız bir merkezî yönetim birimidir. Bu anlamda, EKSR'nin otokratik yapısına karşılık, York Riti demokratik bir rit sayılır.

Hemen bütün ritlerin derecelerinin öğretileri, çeşitli dinsel kaynaklardaki temalardan seçilmiştir. Ancak, bunların arasında Kitabı Mukaddes veya diğer dinsel kitaplardaki lejandlara ve kısmen de pagan kökenli efsanelere dayanan öğreti temaları çoğunluktadır. Örnek olarak bütün ritler, Simyacılık, Apokaliptik, Mimarî, Nuh Tufanı, Astroloji, Şövalyelik, Operatif Masonik, Haçlı, Hristiyanî, Kriptik, Skoç, Seçilmiş, Süleyman Mabedi, İkinci Mabed, Enoş, Hiram Tarihî, Sihirli, Askerî, Dokuzuncu Kubbe, Noaşit, Mistik, Kriptik, Okültik, Rozikrusiyen, Felsefî, Yücelmiş, Sembolik, Tampliye kaynaklı veya tarzındaki derecelerin bir dizi şeklinde bir araya gelmesi ile oluşmaktadır.

Çeşitli memleketlerde, dinsel ritüelik temalar ihtiyaçlara göre laikleştirilmiştir.

Ritlerdeki derecelerin tarzı, kaynağı veya kökeni ile ilgili bu tespiti, Türkiye'de mevcut yegâne rit olduğu için EKSR'nden ama York Riti ile karşılaştırmalı olarak, vermek yararlı olur:

Tekris:
Skoç 1°; York 1°

Meslekî veya Süleyman Mabedi:
Skoç 2, 6, 8, 12°; York 2, 4, 5, 6°

Hiram'la ilgili ve Seçilmiş:
Skoç 3, 4, 5, 9, 10°; York 2, 4, 5, 6°

Kriptik, Skoç, Royal Arch, Okunamaz İsim:
Skoç 13, 14, 20°; York 7, 9°

Tarihî, Müteferrik:
Skoç 21, 22°; York 10°

İkinci Mabed:
Skoç 15, 16°; York 11°

Hristiyanî, Şövalyelik, Askerî:
Skoç 27, 29°; York 12°, 13°

Hristiyanî, Şövalyelik, Felsefî:
Skoç 18, 26, 30°; York -

Mistik, Felsefî:
Skoç 17, 19, 23, 24, 25, 28, 31°; York -

Siyasî, İdarî:
Skoç 7, 11°; York -

Askeri, Siyasî:
Skoç 32°; York -

Bu sıralamadan da anlaşılacağı gibi derece çeşitliği ve zenginliği yönünden EKSR, York Riti'ne oranla daha üstündür.

EKSR ile York Riti arasında karşılaştırma yapmak gerekirse...

EKSR İskoçya'da Skoç Masonluğu olarak tohumlanan, Fransa'da büyüyen, Almanya'da gelişen ve ABD'nde erginleşen bir rittir. Bu nedenle gerek kıta Avrupası ve gerekse Amerikan kültür izlerini taşıyan miks ve heterojen bir rittir. Aslî, doktriner ve otokratik yapısına, demokratik anlayışın eklenmesiyle kazanılan, ülkelere göre değişebilen ve uyum sağlayan, esnek yapısı nedeniyle dünyada daha çok yayılmıştır.

Ancak bazı jüridiksiyonlarda (ABD Kuzey Jüridiksiyonu, İngiltere, İrlanda, İskoçya, Hollanda) sadece Hristiyanların üyeliğine açık olması, Rit'in savunageldiği insan hakları ve hürriyetleri açısından önemli bir eksikliktir.

Ama zaten, Hürmasonluk için de aynı şey geçerli değil midir?

Örnek olarak, İsveç'te Hristiyan olmayanlar acaba Mason olabilirler mi? Olamazlarsa, Masonluğun laiklik ve evrensellik kıstasının gerçekten sorgulanması gerekir.

York Riti, İngiltere - York'ta, York Masonluğu olarak tohumlanmış ve doğrudan doğruya aktarıldığı ABD'nde büyüyüp gelişmiş ve olgunlaşmıştır. Bu nedenle diğer adı Amerikan Riti'dir.

York Riti, sembolizma açısından zengin; ancak Mistik, Felsefî, Siyasî, İdarî ve diğer felsefî çeşitlilik yönünden ve özellikle masonik sosyal pratikler açısından eksiktir. EKSR'nde sadece doruğa yakın dereceler menzili niteliğindeki şövalyelik dereceleri, nihaî Nizamlar (Orderlar) şeklinde, York Riti'nin doruğunu oluşturur.

York Riti'nde, Areopaj veya Konsistuar tarzı derece öğretilerinin olmayışı, felsefî düşüncenin farklı açılardan bütünlenememesi yönünden görünür bir dezavantajdır. York Riti'nin sadece Hristiyanları tatmin edecek kadar ağır doktriner İsrailliyat veya Hristiyanî muhtevası ve diğer inançların temalarına yer verilmemesi, laik bir masonik ortama ve öğreti yöntemine ters düştüğü için tutucu sayılır. Bu nedenle, gelişimi ABD, Latin Amerika, Orta Amerika, Anglosakson ülkeleri, bazı İngilizce konuşulan ülkeler ve bir iki Avrupa ülkesi ile sınırlı kalmıştır.

Bu genel açıklamadan sonra, dünyada kurulmuş olan 100'lerce ritten bugün ayakta kalıp aktivitesini sürdürebilenler ve de adı rit olmamakla birlikte rit gibi çalışan diğer masonik kurumlar şöyle sıralanabilir:

Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti:
33 dereceli; tüm dünyada yaygın

York Riti:
13 dereceli; ABD, Orta Güney Amerika, kısmen Avrupa

Fransız Riti (Modern Rit):
9 dereceli; Fransa, Frankofil masonik ülkeler

İsveç Riti:
10 dereceli; İsveç

Schroeder Riti:
3 sembolik dereceli Alman yorumu; Almanya

Swedenborg Riti:
6 dereceli; İskandinav ülkeleri

Rektifiye Skoç Riti:
7 dereceli; Fransa, İsviçre

İskoçya Eski Büyük Riti:
47 dereceli; İskoçya

Reforme Rit:
5 dereceli; İsviçre, İngiltere, ABD

Birleştirilmiş Memphis - Mizraim Riti (OTO):
96 dereceli; Fransa, ABD

İrlanda Şövalye Masonlar Riti:
5 dereceli; İrlanda, İngiltere, ABD

İngiliz Masonluk Sistemi:
Royal Arch + 3 Craft Hürmason derecesi = 4°'li

İrlanda Masonluk Sistemi:
Mark + Royal Arch + 4 Craft Hürmason= 6 °'li

İskoçya Şapitr Sistemi:
Mark + 4 Craft Hürmason + 12 yüksek derece

Müttefik Dereceler (İngiltere):
32 dereceli

Müttefik Dereceler (ABD):
12 dereceli

ABD Ritleri Büyük Koleji:
16 dereceli; ABD'ye özgü

Kutsal Royal Arch Tampliye Şövalye Rahipleri:
33 dereceli, ABD

Bunların dışında, zaman zaman ortaya çıkan veya Meksika Millî Riti gibi yerel olan ritler varsa da, evrensel boyutta masonik etkinlik önemleri yok denecek kadar sınırlıdır.

Yukarıda sayılan bu kurumlar, özellikle alt sıradakilerin adları rit olmasa bile, günümüzde rit veya rit gibi çalışan masonik kuruluşlardır.