Masonlukta obediyans terimi ile birlikte veya ayrı olarak çok kullanılan Jurisdiksyon veya okunuş olarak Jüridiksiyon veya Juridiksyon terimi, Fransızca ve İngilizce'de Jurisdiction, Almanca'da Jurisdiktion olarak yazılır.
Aslı, Latince'de yasa, kanun anlamında jus ve juris'ten; söylemek, telâffuz anlamında dico kelimelerinden meydana gelen jurisdictio'dan türemiştir. Anlamı bir görevlinin, otoritenin, resmî makamın, merciin veya adaletin etkinlik gücü ve hem de bu gücün etkinlik alanıdır.
Jüridiksiyon, Masonlukta bir masonik yönetim biriminin öğreti, uygulama ve denetim alanlarını kapsamak üzere, hem masonik çalışma yaptırma, hem de kendisine bağlı yeni masonik birimler kurma yetkisi ve egemenliği anlamında kullanılır. Ayrıca, bu yetkinin ve egemenliğin alanının sınırlarını da belirler.
Mesela jüridiksiyon kavramının, anlamına özgü kullanımına, 1786 Berlin EKSR Anayasası'nın Madde-XII ve izleyen maddelerinde "...Her Yüksek Şûra, gerekli olduğu her halde ve kendi jüridiksiyonuna bağlı ülkenin herhangi bir yerinde bu otoriteyi kullanacaktır..." veya "... her Yüksek Şûra'nın kuruluşundan hemen sonra kendi jüridiksiyonu için tespit edeceği..." veya "...başka bir jüridiksiyona mensup olması halinde..." ifadeleriyle rastlanmaktadır.
Bu anlamda jüridiksiyon, Rit adına Yüksek Şûra tarafından kullanılan otokratik yetki ve bu yetkinin geçerli olduğu memleket denilen, coğrafi ve siyasî alandır.
Masonlukta jüridiksiyon kavramı hem yetki ve otorite tarifini, hem masonik kurumlaşma biçimini açıklamak üzere iki ayrı anlamda kullanılır.
Hatta, birbirine entegre olan bu iki anlam, bir yerde de zıtlaşır.
Bu itibarla jüridiksiyonun hem obediyansla birlikte geçerli anlamını, hem kendine özgü anlamını incelemek gerekir.
Kavrama bu yönüyle bakıldığında, jüridiksiyonun biri Büyük Localar için ve diğeri de Ritler için geçerli olmak üzere, kısmen birbirinden farklı, iki ayrı anlamı vardır.
Üç dereceli Craft Hürmasonluk sistemi içinde her obediyansın, yani her Büyük Locanın veya merkezî yönetim biriminin kendisini oluşturan localar ve localardaki masonlar üzerindeki masonik çalışma yaptırmak, yönetmek, denetlemek, yasa yapmak ve kullanmak, yargılamak hak ve yetkilerinin tümüne birden jüridiksiyon denir. Bu hak, daha açık bir ifadeyle "obediyansın jüridiksiyonu" dur.
Çünkü localar kendi aralarında bağımsız federatif örgüt olarak Büyük Loca kurmak suretiyle bir obediyans oluşturduktan sonra, yönetimsel haklarını özgür iradeleriyle kurdukları bu otoriteye devretmişlerdir. Yani, masonlardan localar ve localardan Büyük Loca oluşumu şeklinde demokratik, hatta Büyük Üstad'ın kimliğinde meritokratik prezidansiyel sistem kurulmuştur.
Ancak bundan sonra, Büyük Locanın kendi obediyansı üzerinde, yani kendisini oluşturan locaların ve masonların üzerinde jüridiksiyon hakkı başlar. Bu işlev, başka bir deyişle, tabandan tavana doğru kurulan obediyansın, tavandan tabana inen jüridiksiyonu şeklinde açıklanır. Yani, tabandan tavana federatif örgütlenen obediyans ve bu obediyansın kendi içinde tavandan tabana inen jüridiksiyonu söz konusudur.
Bu nedenle her obediyansın, sorumlu olduğu ulusal veya coğrafî sınırlar içindeki Hürmasonluk üzerinde jüridiksiyonu vardır.
Fakat yukarıda değinildiği gibi, obediyans kavramı üç dereceli Sembolik Masonluk için geçerli bir kavram olduğundan, açıklanan jüridiksiyon da sadece Büyük Locanın obediyansı ile sınırlıdır. Bir obediyans içindeki localar, dış işlerinde tamamen Büyük Locaya bağlı, iç işlerinde Büyük Locanın belirlediği yasa, tüzük, kurallar ve kararlar doğrultusunda çalışan özerk masonik birimler veya yasal açıdan kollardır.
Bir locanın bağlı olduğu obediyanstan çıkması mümkünse de örnekleri, meselâ bir zamanların Azim Locası vakası gibi çok nadirdir. Çünkü bağımsız bir locanın masonik yaşamı çok sınırlı ve kısıtlıdır. Buna karşılık, bir obediyansın jüridiksiyonu altındaki bir locanın beratını, yasada yazılı gerekçelerle geri alması, yani pratik anlamda masonik yasama yetkisi ile kapatması jüridiksiyon hakkıdır.
Yukarıda açıklanan Büyük Localara ilişkin jüridiksiyondan daha başka anlam ifade eden, farklı masonik yapılaşmayı ve tarzı gösteren diğer bir jüridiksiyon tanımı ve kullanımı daha vardır.
Yüksek Dereceler veya çok kullanılan bir terimle ritlerle ilgili bu ikinci tanımlama bir yetki tanımlaması olduğu gibi, aynı zamanda da özellikle, bir örgütlenme ve bir kuruluş tanımlamasıdır.
Şöyle ki, bazı masonik birimler federatif örgüt niteliğinde olmamalarına rağmen, yetki gücünü kendi kendilerinin yaptığı yasa ve geleneklerinden alarak, kendilerine bağlı başka masonik birimler kurabilir ve bütün bunların üzerinde jüridiksiyon hakkını kullanırlar. Bundan dolayı böylesi masonik kuruluşlarda, hem oluşumun şekli ve hem de yetki şekli jüridiksiyondur. Örnek olarak, Sembolik Masonluğun genellikle ilk üç derecesinin ötesindeki yüksek dereceler dizilerinden oluşan Ritler ve çoğu Nizamlar bu tür jüridiksiyonlardır.
Merkezî veya ana birimin kuruluşu, daha önce kurulmuş olan bir ana masonik kuruluştan yetki ve berat almak şeklinde olur. Adı Yüksek Şûra veya Süprem Konsey olan bu en yüksek merkezî birim veya otoriter organ, önce kendi kendisini kurduktan sonra da gereğine ve ihtiyaca göre kendi altındaki birimler, sınıflar ve derecelerden oluşan masonik örgütünü oluşturur, Kuruluş ve oluşumu takiben de, bu sistem üzerindeki yasama, yönetim ve yargı yetkisini doğrudan kullanır. Dolayısıyla kuruluş ve yetki olarak, otokratik olarak kurulan ve işleyen bu tür masonik sistemler tam bir jüridiksiyondur. Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti veya York Riti tipik jüridiksiyon örnekleridir. Ancak jüridiksiyonun yöntemleri ve tarzı her ritte aynı değildir. Oldukça farklıdır.
Meselâ, Skoç Masonluğu geleneğinde, Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti, Prusya'nın Mason kralı II.Frederik tarafından siyasî kudretinin de verdiği imkânlarla bizzat veya himayesi altında kurulmuş ve kendisine ait bu sonsuz yetki, Anayasal olarak vârisi sayılan Yüksek Şûralara aktarılmıştır. Yani, Yüksek Şûraların oluşum ve yönetim olarak jüridiksiyon hakkı ve yetkisi kralîdir ve 1786 Anayasası ile verilmiştir. Hatta bir anlamda, daha eski 1762 Perfeksiyon yasası için de Fransa krallığı ve aristokrasisinin siyasal etkisi söz konusudur. Nitekim 1801 yılında ABD'nde kurulan Ana Yüksek Şûra ve izleyen diğer Yüksek Şûralar, Anayasa'nın XII. Maddesi ve müteakip maddeleri ile verilen bu hakkı, kendi yasa ve tüzüklerine uyarlamak suretiyle, doğrudan görevlendirilen Hâkim Büyük Umumî Müfettişleri eliyle veya çağdaş düzeyde yeni masonik birimin kuruluşuna Yüksek Şûra olarak yardımcı olmak suretiyle kullanmaktadırlar.
1786 Berlin Anayasası'nın Madde-II. hükümlerine göre, henüz EKSR Yüksek Şûrası bulunmayan bir memlekette, yeni Yüksek Şûra kurmak görevi ve yetkisi 33°'li bir Hâkim Büyük Umumî Müfettiş'e verilir. O da, bir Masonu 33°'ye yükselterek sayıyı ikiye çıkarır. Sonra ikisi birden 33°'ye yükselttikleri bir üçüncü ile sayıyı üçe çıkarırlar. Böylece, Yüksek Şûra'nın teşkili için gereken asgarî dokuz 33°'li Mason sayısına ulaşılarak, jüridiksiyonun doruğu olan merkezî otoriter yönetim birimi tesis edilir ve daha sonra bu birimin iradesine göre örgütlenilir ve çalışılır. Kurulan Yüksek Şûra ve bağlı birimleri kuruluş olarak bir jüridiksiyon teşkil ettikleri gibi; Yüksek Şûra'nın kurulduğu memleketteki yetkileri ve yetki alanı da jüridiksiyondur. Daha sonraki ulus-devlet modeli ve izleyen modern uygulamalarda bu kuruluş yöntemi, doğrudan Hâkim Büyük Müfettişlerden ziyade, dolaylı olarak ilgili Yüksek Şûraların desteği ile gerçekleşmektedir.
Bu itibarla ilkesel olarak yetki verilen bir tek kişi tarafından kurulmasını ve örgütlenmesini mümkün kılan bu Skoç Masonluğu tarzı otokratik merkezî sistem, her ne kadar demokratik sayılmasa bile; kuruluş ve işleyiş yönünden daha çabuk, daha hızlı ve daha etkilidir. Bundan dolayı bu tarzdaki ritlerin ve nizamların yayılımı çabuk ve etkin bir şekilde kısa zamanda gerçekleşmiştir.
Halbuki York Riti örneği, Anglosakson tarzı masonik örgütlenmelerde, sanki daha demokratikmiş gibi görünen bir anlayışla, yeni bir oluşum için yeterli sayıda düzenli masonun bir araya gelerek, önce yeni bir birim oluşturmaları ve sonra kurulmuş bu birimlerin bir rit oluşturacak tarzda federatif olarak bir araya gelmeleri gerekir. Bu nedenle sistem, masonik kuruluş ve işleyiş açısından daha fazla zaman gerektirdiğinden, gelişim imkânları kısıtlanmakta ve hem de birimlerin arasında çıkan yönetimsel sorunlar istenilen masonik ahengi zorlaştırmaktadır.
Bu detaylı açıklamaları takiben, obediyans ve jüridiksiyon arasındaki masonik temel fark basit bir kural olarak şöyle açıklanabilir. "Her obediyansın jüridiksiyonu vardır. Her jüridiksiyonun obediyansı yoktur."
Bu kural ülkemizden örneklenirse Türkiye Büyük Locası, localar tarafından oluşturulmuş bir obediyanstır ve kendisine bağlı localar üzerinde jüridiksiyonu vardır.
Halbuki, EKSR Türkiye Yüksek Şûrası kendisinden daha önce kurulmuş bir EKSR Yüksek Şûrası'nın 33°'li Masonlara verdiği yetkiyle, önce kendi kendisini oluşturduktan sonra kendi jüridiksiyonu kurmuştur. Kendi jüridiksiyon alanı içinde yetki ve egemenliğini kullanmaktadır.
Türkiye Büyük Locası'nın obediyansının jüridiksiyonu, kendisini oluşturan ve kendisinin oluşturduğu localardaki üç dereceli masonik çalışmaları içeren Craft Hürmasonluk için geçerli olduğu halde; EKSR Türkiye Yüksek Şûrası'nın jüridiksiyonu dördüncü dereceden sonraki EKSR dereceleri için geçerlidir.
Nitekim Türkiye Yüksek Şûrası İçtüzüğü'nde (Madde-88) TYŞ'nın jüridiksiyonu: "TYŞ, 4° ve daha yukarı dereceler için ülkede kendisine eşit veya üstün başka hiçbir Mason gücü tanımaz ve bu derecelerin yönetiminde tek başına yetkilidir." ifadesini yer almaktadır. Bunun izleyen "Törel bir temelde, Masonluk ilke ve kurallarına uygun kurulmuş ve tanınmış olan Türkiye Hür ve Kabul Edilmiş Masonları Büyük Locası egemenliği özerkliği, özgürlüğüne sahip bulunduğu sürece Türkiye Yüksek Şurası hiçbir sebeple Sembolik Loca kuramaz." hükmüyle de Çırak, Kalfa ve Üstad Masondan oluşan ilk üç derecenin kuruluş, yönetim ve denetim hakkının Türkiye Büyük Locası obediyansında olduğu beyan edilmiştir.
Bu madde ile İçtüzük "Madde-86'da" açıklanmış olan, üç Sembolik Derece'nin Türkiye Büyük Locası'na bağlı olduğu, egemenliği ve yönetimi altında bulunduğu ilkesi teyit edilmiş olmaktadır.
Özetle obediyans kavramı Craft Hürmasonluğun yönetimini üstlenen Büyük Localar; jüridiksiyon kavramı özellikle Ritler ve kısmen Nizamlar gibi yüksek derecelerle ilgili birimler için kullanılır. Bu nedenle ülkemizde obediyans denilince akla Hürmasonluk ve Türkiye Büyük Locası, jüridiksiyon denince de akla Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti ve Türkiye Yüksek Şûrası gelir.
Büyük Loca obediyans, Yüksek Şûra jüridiksiyon statü ve işlevlerini örnekler.
Obediyansların jüridiksiyonları üstten alta, yani tavandan tabana doğru, farklı düzeylerde isimler alır. Büyük Locaların, biri ulusal ve diğeri de localar üzerindeki kurumsal olmak üzere iki ayrı jüridiksiyonundan söz edilebilir.
Ulusal jüridiksiyon, bir Büyük Locanın masonik hak ve yetkilerini kullanabileceği ülke veya bölge sınırları olarak düşünülür. İlk akla gelen ulus-devlet modelinde, her ülkede bir tek Büyük Loca vardır ve egemenlik hakları ülke sınırlarına kadar uzanır.
Ancak her zaman için kural geçerli olmamıştır. Bazı Büyük Localar, ülke sınırları dışında kalan kolonilerde, hatta bağımsız ülkelerde kendi obediyanslarına bağlı localar kurmak yoluyla obediyans ve jüridiksiyon alanlarını genişletmişlerdir. Çoğu zaman Masonluğun kuruluş ve gelişme dönemlerinde görülen bu uygulama, siyasal bağımsızlıkların kazanılmasıyla gitgide ortadan kalkmış veya azalmışsa da alışkanlıklarını devam ettiren bazı obediyanslar da vardır.
Fakat genel olarak, her bağımsız ülkede o ülkenin bağımsız Büyük Locasının jüridiksiyonunun olması ve bu hakkın başka hiçbir yabancı Büyük Loca veya masonik otorite ile kısmen veya tamamen bölüşülmemesi çok değerli ve vaz geçilemez bir ilkedir. Bu itibarla bir Büyük Locanın, başka bir ülkenin Büyük Locasına tanışma protokolü ile sağlanan dostluk ilişkisinin dışında, berat veya başka bir suretle bağlı olması masonik haysiyet yanında, ülkenin istiklâli ve hürriyeti ile asla bağdaşamaz.
Türkiye Büyük Locası, bir zamanlar yaşadığı bu sıkıntıların bedelini masonik bağımsızlık savaşımı ile ödemiş tamamen ulusal ve hür bir masonik kurumdur. Dünyada hiçbir masonik kuruma, doğrudan veya dolaylı kanunî, idarî, malî bağımlılığı yoktur. Zaten jüridiksiyonun anlamı da budur. Başka bir obediyansa veya jüridiksiyona şöyle veya böyle bağlı olan bir Büyük Locanın veya masonik kuruluşun masonik hürriyeti olmadığından jüridiksiyonundan da söz edilemez. Çünkü bir obediyansın başka bir obediyans üzerinde jüridiksiyonu olamaz.
Bu ne demektir?
Türkiye Büyük Locası, antimasonik karalamalarda iddia edildiği gibi kökü dışarıda değil demektir. Yurtdışında yabancı hiçbir masonik birime bağlı değil demektir. Hiçbir yabancı ülke masonik kuruluşunun Türkiye Büyük Locası üzerinde egemenliği ve yaptırımı yoktur ve olamaz demektir. Türk Masonluğu millî ve müstakildir demektir. Millîlik ve müstakillik vasıfları titizlik ötesi kıskançlıkla korunmaktadır.
Büyük Locaların, localar üzerindeki jüridiksiyonunun bir altındaki aşama, locaların coğrafî veya masonlar üzerindeki jüridiksiyonudur. Aslında bazı obediyanslarda localar için belirlenen coğrafî sınır kısıtlamaları her ülke için geçerli ilke değildir. Ancak bazı obediyanslardaki özellikle vadi localarının jüridiksiyonu kendi coğrafî sınırları içindeki masonlar üzerindedir. Locaların masonlar üzerindeki jüridiksiyonu, Türkiye Büyük Locası Tüzüğü ve Localar Genel Tüzüğünün bağlayıcı hükümleri yanında locaların İç Tüzükleri ve teamül, gelenek, örf gibi yazılı olmayan kuralları ile çizilmiştir. Dolayısı ile her locanın matrikülündeki Kardeşler üzerinde kesin jüridiksiyonu vardır.
EKSR'nin jüridiksiyon yetkisi, Yüksek Şûra'nın kurulduğu ülkenin, yani siyasî yönetim birliğine bağlı olan memleket adı veren coğrafî alanın sınırları içindeki bütün EKSR masonik birimleri ve bu birimlerdeki Skoç Masonları için geçerlidir. Zaten 1786 Berlin Anayasası hükümlerine göre Avrupa, Asya ve Afrika kıtasındaki ülkelerde birer; Güney Amerika ve Kuzey Amerika'da ikişerden fazla Yüksek Şûra kurulabilir kuralı da yer almaktadır. Avustralya henüz o yıllarda söz konusu olmadığı için adı geçmemektedir. Gerçekten de küçük ülkelerde bu jüridiksiyon kuralı hâlen geçerlidir. Ama bazı önemli ülkelerde bu kuralın dışına çıkılmıştır. Örnek olarak Kuzey Amerika'da üç (Güney, Kuzey ve Kanada); Büyük Britanya'da üç (İngiltere-Galler, İrlanda ve İskoçya); Güney Amerika'da her ülkede birer Yüksek Şûra bulunmaktadır.
Yüksek Şûraların ve tayin ettikleri Hâkim Büyük Umumî Müfettişlerin görev ve yetkileri jüridiksiyon sınırları içinde geçerlidir. Nitekim, Türkiye sınırları içinde de, EKSR Atölyeleri kurmak yetkisi Türkiye Yüksek Şûrası'na aittir. Buna karşılık kendisinin kuruluş izni vermediği ve EKSR'ye girişini onaylamadığı Atölyeleri tanımaz.
EKSR jüridiksiyonu kapsamındaki Atölyeler, 4° ile 32° arasında çalışmalar yapmak üzere Türkiye Yüksek Şûrası'nın yetkisindeki izin, berat ve is'ad işlemleri ile kurulan özerk Skoç Masonluğu birimleridir. Atölyeler ve üyeleri olan Skoç Masonları, EKSR'nin, Türkiye Yüksek Şûrası'nın temel ve genel kurallarına ve kendi İçtüzüklerine bağlı olarak ancak Türkiye Yüksek Şûrası tarafından verilmiş ritüellere, tüzüklere ve yönetmeliklere göre çalışırlar.
Bu bakımdan memleketteki EKSR bünyesindeki tüm Skoç Masonluğu Atölyeleri ve Skoç Masonları, doğrudan Türkiye Yüksek Şûra'nın jüridiksiyonu kapsamındadır. Nitekim Atölyelerin çalışmaları tüzüksel ve ritüelik yönlerden Yüksek Şûra Müfettişleri tarafından doğrudan denetlenir. Skoç Masonları hiyerarşik şekilde, üyesi oldukları Atölyeler vasıtası ile Türkiye Yüksek Şûrası'nın yasa, tüzük, karar ve emirlerinden oluşan jüridiksiyonuna bağlıdır. Atölyeler, Yüksek Şûra jüridiksiyonunun işlevsel birer parçası olduklarından, Skoç Masonlarının dolaylı gibi görünen bireysel bağı ve vicdanî sözleşmesi aslında doğrudan jüridiksiyonun tek yönetim ve yetki organı olan Yüksek Şûra iledir.
Türkiye'de EKSR'nin yegâne hâkim ve âmir otoritesi olan Türkiye Yüksek Şûrası da, aynı Türkiye Büyük Locası gibi, millî ve müstakildir. Muntazam EKSR kuruluşlarının temel aldığı 1762 ve 1786 Anayasalarındaki geleneksel temel kuralların ülke koşullarına göre uyarlandığı İçtüzükle jüridiksiyonunu yönetir. Ülke içinde veya yabancı hiçbir masonik kuruşa bağlı değildir.
Türkiye Yüksek Şûrası, Masonlar arasındaki dostluk bağlarını güçlendirmek için dünyadaki bütün Muntazam Masonluk Kuruluşları ile ilişkisini eşit düzeyde sürdürür. Muntazam Yüksek Şûralarla olan ilişkiler, Dostluk Kefili adı verilen Büyük Temsilciler aracılığı ile sağlanır. Bu görevliler sadece temsilci niteliğindedir. Hiçbir yabancı Yüksek Şûra'nın delegesi, Türkiye'de veya Yüksek Şûra olan başka bir ülkede, yeni bir Yüksek Şûra kurmaya girişemez.
Özetle jüridiksiyon terimi daha ziyade Yüksek Dereceleri çalıştıran masonik kuruluşlar ve özellikle de Ritler için geçerli olan ve birlikte kullanılan bir kavramdır.
